حق شفعه چیست؟

حق شفعه چیست؟

حق شفعه یکی از مفاهیم حقوقی مهم در قانون مدنی ایران است که به شریک مال غیرمنقول مشاع اجازه می دهد تا در شرایطی خاص، سهم شریک دیگر را که به فرد ثالث فروخته شده، برای خود تملک کند. به بیان ساده، اگر دو نفر در یک مال غیرمنقول مانند زمین، خانه یا باغ شریک باشند و یکی از آن ها سهم خود را به فرد دیگری بفروشد، شریک دوم این حق را دارد که همان سهم را با پرداخت قیمت آن به خریدار، برای خود بردارد. به این حق، حق شفعه گفته می شود.
هدف اصلی از در نظر گرفتن این حق، جلوگیری از ورود افراد ناشناس به شراکت و حفظ هماهنگی و آرامش بین شرکا است. قانون‌ گذار با پیش بینی این حق، به شریک باقی مانده این فرصت را داده است که بدون دخالت فرد غریبه، مالکیت کامل ملک را به دست آورد و از بروز دعاوی ملکی جلوگیری کند.

چه کسانی مشمول حق شفعه می شوند؟

طبق قانون مدنی ایران، تنها افرادی مشمول حق شفعه می شوند که شریک مال غیرمنقول مشاع باشند و شرایط قانونی برای استفاده از این حق را داشته باشند. منظور از مال غیرمنقول، اموالی مانند زمین، خانه، باغ یا آپارتمان است که قابل جا به‌ جایی نیست. بر اساس ماده ۸۰۸ قانون مدنی، حق شفعه تنها در مورد فروش مال غیرمنقول بین دو شریک برقرار می شود.

بنابراین، فقط شریک دیگر در چنین ملکی حق دارد از شفعه استفاده کند، آن هم در صورتی که شریک اول، سهم خود را به شخص ثالث فروخته باشد. افرادی که در ملک مورد نظر شریک نیستند، یا اگر ملک مورد نظر منقول باشد (مثل خودرو یا وسایل منزل)، یا اگر تعداد شرکا بیش از دو نفر باشد، دیگر شامل حق شفعه نمی شوند و نمی توانند از این حق استفاده کنند.

شرایط استفاده از حق شفعه در قانون ایران

شرایط استفاده از حق شفعه در قانون ایران به دقت در قانون مدنی تعریف شده و برای اعمال این حق باید شرایط خاصی از جمله اطلاع از فروش و رعایت مهلت قانونی رعایت شود. این شرایط به شریک مشاع این امکان را می ‌دهد که از ورود افراد ثالث به مالکیت مشترک جلوگیری کند.
- وجود شریک مشاع: این حق تنها برای کسانی که در یک مالکیت مشاع شریک هستند، به وجود می ‌آید. در صورتی که مال مشاع باشد، شراکت میان دو یا چند نفر وجود داشته باشد، شریک می‌ تواند از این حق استفاده کند.
- انتقال سهم مشاع: برای ایجاد حق شفعه، یکی از شرکا باید سهم خود را به شخص ثالث بفروشد. اگر شریک بخواهد سهم خود را به غیر از شریک دیگر بفروشد، حق شفعه برای شریک باقی می ‌ماند.
- عدم اطلاع شریک: اگر شریک اطلاع نداشته باشد که سهم شریک دیگر به شخص ثالث منتقل شده است، حق شفعه از او سلب می ‌شود. بنابراین، اطلاع از فروش ملک شرط اساسی استفاده از این حق است.
- مدت زمان قانونی: برای استفاده از حق شفعه، شریک باید در مدت زمانی مشخص از فروش سهم مطلع شود. در غیر این صورت، حق شفعه از بین می ‌رود.
- مال غیرمنقول و قابل افراز: حق شفعه فقط برای اموال غیرمنقول و قابل افراز مانند زمین یا ساختمان قابل اعمال است.

نکات کلیدی و مهم در اجرای حق شفعه

اجرای حق شفعه نیازمند توجه به نکات کلیدی و دقیق است که در فرآیند اعمال این حق تأثیرگذار هستند. رعایت این نکات می‌ تواند از بروز مشکلات حقوقی جلوگیری کرده و اطمینان حاصل کند که حق شفعه به درستی و در زمان مناسب اعمال می ‌شود.
- آگاهی از فروش سهم: شریک باید از فروش سهم شریک دیگر به شخص ثالث آگاه شود. اگر اطلاع نداشته باشد، نمی‌ تواند از حق شفعه استفاده کند.
- مدت زمان درخواست: شریک باید ظرف مدت معین از اطلاع خود، درخواست اجرای حق شفعه را به دادگاه یا مراجع قانونی اعلام کند. این مدت معمولاً ۲ ماه از تاریخ اطلاع است.

- اعلام تمایل به خرید: شریک باید تمایل خود را برای خرید سهم شریک به صورت کتبی اعلام کند و حاضر به پرداخت مبلغ همان معامله باشد.
- عدم انتقال به شخص ثالث: اگر شریک بخواهد از حق شفعه استفاده کند، فروش به شخص ثالث باید متوقف شود. در صورت انجام این انتقال، حق شفعه از بین می ‌رود.
- عدم فسخ معامله: در صورت اجرای حق شفعه، معامله بین فروشنده و شخص ثالث فسخ می ‌شود و شریک می ‌تواند سهم خود را به همان قیمت خریداری کند.

حق شفعه در آپارتمان

طبق قانون شفعه، حق شفعه به طور کلی برای اموال غیر منقول قابل اعمال است. در صورتی که آپارتمان به عنوان ملک مشاع بین چند نفر باشد، اگر یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالث بفروشد، شریک دیگر می‌ تواند از این حق استفاده کند. در آپارتمان ‌ها نیز همانند سایر اموال مشاع، حق شفعه وجود دارد و شریک می ‌تواند سهم شریک فروشنده را با همان شرایط خریداری کند. این حق در صورتی اعمال می‌ شود که مالکیت مشاع در آپارتمان‌ ها وجود داشته باشد و ملک به شخص ثالث منتقل شود، بدون اینکه سایر شرکا از این انتقال مطلع شوند.

حق شفعه در زمین کشاورزی

در زمین‌ های کشاورزی که به صورت مالکیت مشاع بین چند نفر تقسیم شده است، حق شفعه به شرکا تعلق می ‌گیرد. اگر یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالث بفروشد، شریک دیگر می‌ تواند از این حق استفاده کند و سهم شریک خود را با همان شرایط خریداری کند. این حق به منظور حفظ شراکت و جلوگیری از ورود افراد غریبه به مالکیت مشترک اعمال می ‌شود. در زمین ‌های کشاورزی که تقسیم‌ پذیر هستند، اجرای حق شفعه می‌ تواند مانع از فروش به کسانی شود که به منافع دیگر شرکا لطمه وارد می‌ کنند.

حق شفعه در مزایده

در مزایده ‌ها، حق شفعه تنها در صورتی قابل اعمال است که مالکیت مشاع وجود داشته باشد و یکی از شرکا ملک مشاع را به شخص ثالث بفروشد. در این شرایط، شریک دیگر می‌ تواند با اطلاع از فروش، از حق شفعه استفاده کند و سهم شریک خود را با همان قیمت پیشنهادی در مزایده خریداری نماید. اما در صورتی که ملک به مزایده عمومی گذاشته شده باشد و به شخص ثالث فروخته شود، حق شفعه برای شریک مشاع امکان‌ پذیر نیست و تنها در معاملات خصوصی قابل اعمال است.

حق شفعه در ارث

در ارث، اگر مال مشاعی از متوفی به وراث منتقل شود و یکی از وراث بخواهد سهم خود را به شخص ثالث بفروشد، دیگر وراث می‌ توانند از حق شفعه استفاده کنند. در این صورت، هر کدام از وراث که به عنوان شریک مشاعی شناخته شوند، می ‌توانند سهم خود را با همان شرایط از شخص ثالث خریداری کنند. این حق در صورتی اعمال می ‌شود که مال غیر منقول باشد و مالکیت مشاع وجود داشته باشد. حق شفعه در ارث به منظور جلوگیری از ورود افراد بیگانه به اموال مشترک اعمال می ‌شود.

حق شفعه در ملک وقفی

در ملک وقفی، حق شفعه معمولاً قابل اعمال نیست، زیرا ملک وقفی به صورت عمومی یا برای اهداف خاص وقف شده و انتقال آن به افراد خارج از وقف اصولاً ممنوع است. با این حال، اگر ملک وقفی به صورت مشاع در اختیار افراد قرار گیرد و یکی از شرکا بخواهد سهم خود را به شخص ثالث بفروشد، در شرایط خاص و در صورتی که وقف دارای شرایط قابل تجزیه باشد، ممکن است حق شفعه اعمال شود. این موضوع بستگی به نوع وقف و شرایط قانونی دارد که توسط مراجع قضایی بررسی می ‌شود.

حق شفعه در مال منقول و غیرمنقول

حق شفعه تنها در اموال غیرمنقول قابل اعمال است. این حق به شریک مشاع اجازه می‌ دهد که در صورت فروش سهم شریک دیگر از مال غیر منقول، آن را با همان شرایط خریداری کند. اما در اموال منقول، چون امکان تقسیم و تفکیک وجود ندارد، حق شفعه اعمال نمی ‌شود. بنابراین، این حق فقط در اموال غیرمنقول قابل افراز مانند زمین، ساختمان و امثال آن اعمال می‌ شود و در مال منقول نظیر خودرو یا اثاثیه اجرایی ندارد.

استثناهای حق شفعه

استثنا های حق شفعه به مواردی اطلاق می ‌شود که در آن ‌ها حق شفعه قابل اعمال نیست، حتی اگر شرایط قانونی وجود داشته باشد. درک این استثنا ها برای جلوگیری از سوء تفاهمات و اعمال نادرست این حق ضروری است.
- مال منقول: حق شفعه تنها برای اموال غیر منقول قابل اعمال است. بنابراین، در صورتی که مال منقول مانند خودرو یا اثاثیه به فروش برسد، شریک مشاع حق استفاده از این حق را ندارد.
- فروش سهم به وراث: اگر یکی از شرکا سهم خود را به ورثه ‌اش منتقل کند، حق شفعه قابل اعمال نیست. زیرا این انتقال در چارچوب ارث قرار می ‌گیرد و حق شفعه تنها در فروش به شخص ثالث قابلیت اجرا دارد.
- انتقال سهم در مزایده عمومی: اگر ملک مشاع به مزایده عمومی عرضه شود و شخص ثالث برنده مزایده شود، حق شفعه از بین می‌ رود. در این حالت، شریک نمی ‌تواند از این حق استفاده کند.
- شرکت‌ های تجاری و حقوق خاص: در برخی شرکت ‌های تجاری یا قراردادهای خاص که برای انتقال سهم مشاع شرایط متفاوتی دارند، ممکن است حق شفعه به طور محدود یا غیر قابل اجرا باشد.

مواردی که حق شفعه در آن ها وجود ندارد

مواردی که حق شفعه در آن‌ ها وجود ندارد شامل شرایط خاصی است که طبق قانون، شریک مشاع نمی ‌تواند از این حق استفاده کند. آگاهی از این موارد برای جلوگیری از اعمال اشتباه حق شفعه و درک محدودیت‌ های آن ضروری است.
- فروش به وراث: حق شفعه در صورتی که یکی از شرکا سهم خود را به وراث منتقل کند، قابل اعمال نیست. انتقال ارثی از شرایط اجرای این حق خارج است.
- مزایده عمومی: اگر مال مشاع در مزایده عمومی به فروش برسد و به شخص ثالث منتقل شود، شریک مشاع نمی ‌تواند از حق شفعه استفاده کند.

- مال منقول: حق شفعه فقط در اموال غیرمنقول مانند زمین یا ساختمان قابل اعمال است و در اموال منقول مثل خودرو و اثاثیه امکان‌ پذیر نیست.
- انتقال با اطلاع شریک: اگر شریک از فروش سهم شریک دیگر مطلع باشد و اقدامی برای اعمال حق شفعه نکند، این حق از بین می ‌رود و قابل استفاده نیست.

آثار اجرای حق شفعه

آثار اجرای حق شفعه به تغییرات حقوقی ناشی از اعمال این حق اشاره دارد که شامل فسخ معامله و انتقال سهم به شریک مشاع است. این آثار، تأثیرات مهمی بر روابط مالکیتی و شراکت دارند و در فرآیند قانونی باید به دقت مورد توجه قرار گیرند.
- فسخ معامله: با اعمال حق شفعه، معامله بین فروشنده و شخص ثالث فسخ می‌ شود و شریک مشاع می‌ تواند سهم را با همان شرایط خریداری کند.
- انتقال مالکیت: با استفاده از این حق، مالکیت سهم مورد نظر به شریک مشاع منتقل می ‌شود و او به جای شخص ثالث، مالک آن سهم خواهد شد.
- حفظ شراکت: اجرای حق شفعه مانع از ورود افراد غریبه به شراکت می ‌شود و مالکیت مشاع حفظ می ‌گردد.
- پرداخت قیمت معامله: شریک باید قیمت همان معامله را پرداخت کند و در صورتی که مبلغ پرداختی کمتر از قیمت واقعی باشد، تفاوت آن باید به فروشنده پرداخت شود.

تاثیر حق شفعه بر معاملات قبلی

اجرای حق شفعه باعث فسخ معامله قبلی بین فروشنده و شخص ثالث می ‌شود. به عبارت دیگر، هر معامله‌ ای که پیش از اعمال این حق صورت گرفته باشد، باطل خواهد شد و شریک مشاع به جای شخص ثالث مالک سهم خواهد شد. این تاثیر تنها در صورتی برقرار است که حق شفعه به درستی و در زمان قانونی اعمال شود، در غیر این صورت معامله معتبر باقی می ‌ماند.

فسخ بیع چه تاثیری بر حق شفعه دارد؟

اگر بیع به دلیل اعمال حق شفعه فسخ شود، معامله میان فروشنده و شخص ثالث باطل می‌ شود. در این صورت، شریک مشاع به جای شخص ثالث، سهم را با همان شرایط خریداری می ‌کند. بنابراین، فسخ بیع موجب بازگشت مالکیت به شریک مشاع و حفظ مالکیت مشترک می ‌شود.

تفاوت حق شفعه با سایر حقوق مالکیت

تفاوت حق شفعه با سایر حقوق مالکیت به نحوه اعمال این حق و محدودیت‌ های آن نسبت به حقوق دیگر مالکیت اشاره دارد. در حالی که سایر حقوق مالکیت، فرد را به طور کامل صاحب مال می ‌کنند، حق شفعه تنها در شرایط خاص و برای حفظ شراکت مشاع به کار می ‌رود.

جهل شفعه چیست؟

جهل شفعه به وضعیتی اطلاق می ‌شود که شریک مشاع از فروش سهم شریک دیگر به شخص ثالث بی‌ خبر باشد. در این صورت، اگر شریک بعداً از فروش مطلع شود، حق شفعه به او تعلق می‌ گیرد و می‌ تواند معامله را فسخ کرده و سهم شریک خود را خریداری کند.

قدرت شفیع بر پرداخت ثمن

برای اعمال حق شفعه، شفیع باید ثمن معامله (قیمت فروش سهم شریک) را پرداخت کند. اگر شریک مشاع بخواهد از این حق استفاده کند، باید مبلغی که شخص ثالث برای خرید سهم پرداخت کرده را پرداخت کند. در صورتی که شفیع توانایی مالی برای پرداخت ثمن نداشته باشد، حق شفعه قابل اجرا نیست. بنابراین، قدرت مالی شفیع یکی از شروط اساسی برای اجرای این حق به شمار می ‌آید. شفیع باید قیمت معامله را بدون تغییر و مطابق با شرایط قرارداد پرداخت نماید تا مالکیت سهم را به دست آورد.

آیا شریک باید تمام حصه خود را انتقال دهد؟

خیر، شریک نیازی به انتقال تمام حصه خود ندارد. حتی اگر شریک تنها بخشی از حصه مشاعی خود را به فروش برساند، حق شفعه قابل اعمال است. شفیع می ‌تواند فقط همان بخش فروخته ‌شده را خریداری کند، نه کل حصه شریک.

اخذ به شفعه یعنی چه؟

اخذ به شفعه به معنای استفاده از حق شفعه توسط شریک مشاع است. زمانی که یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالث می ‌فروشد، شریک مشاع می ‌تواند با پرداخت همان مبلغ معامله، سهم فروش رفته را خریداری کرده و مالکیت آن را به دست آورد.

طرح دعوای حق شفعه

برای طرح دعوای حق شفعه، شریک مشاع باید به دادگاه مراجعه کرده و درخواست خود را مبنی بر اعمال حق شفعه ثبت کند. در این دعوا، شریک باید ثمن معامله را به دادگاه معرفی کرده و اعلام کند که تمایل دارد سهم شریک دیگر را با همان قیمت خریداری کند. این دعوا باید ظرف مدت ۲ ماه از تاریخ اطلاع از فروش مطرح شود. در غیر این صورت، حق شفعه سلب می‌ شود.

مراحل قانونی طرح دعوای حق شفعه

مراحل قانونی طرح دعوای حق شفعه شامل ثبت دادخواست و اعلام تمایل به خرید سهم شریک مشاع پس از اطلاع از فروش است. این فرآیند باید طبق شرایط قانونی و در مدت زمان معین انجام شود تا شریک مشاع بتواند از حق خود بهره‌ برداری کند.
- اطلاع از فروش: شریک مشاع باید از انتقال سهم شریک به شخص ثالث مطلع شود. این اطلاع ممکن است به صورت رسمی یا غیر رسمی باشد.
- اعلام تمایل: شریک باید تصمیم خود را برای اعمال حق شفعه به شریک و شخص ثالث اعلام کند. این اقدام باید طی ۲ ماه از تاریخ اطلاع انجام شود.
- ثبت دادخواست: شریک مشاع باید با مراجعه به دادگاه، دادخواست خود را ثبت کرده و خواستار فسخ معامله و انتقال سهم به خود شود.
- پرداخت ثمن: در دادگاه، شریک باید ثمن معامله را مطابق با قرارداد به دادگاه معرفی کرده و اعلام کند که مبلغ را آماده پرداخت دارد.
- اجرای حکم: در صورت پذیرش دعوا، دادگاه حکم به فسخ معامله و انتقال سهم به شریک مشاع صادر می‌ کند.

اختلافات بر سر حق شفعه مال منقول و غیر منقول

در مال غیر منقول مانند زمین و ساختمان، حق شفعه به طور قانونی قابل اعمال است. اما در مال منقول مثل خودرو یا اثاثیه، حق شفعه اعمال نمی ‌شود. این اختلافات ممکن است به دلیل عدم تطابق قوانین با شرایط مختلف مالکیت پیش آید. در برخی موارد، اختلافات در تفسیر مال غیر منقول و منقول ممکن است به بروز مشکلات حقوقی و قضائی منجر شود که نیازمند رسیدگی قضائی است.

آیا حق شفعه قابل تبعیض است؟

خیر، حق شفعه قابل تبعیض نیست. این حق برای تمام شرکای مشاع به طور یکسان قابل اعمال است و هیچ یک از شرکا نمی ‌توانند از آن به نفع خود استفاده کرده و از دیگر شرکا تبعیض قائل شوند. تمامی شرکا باید شرایط قانونی را رعایت کنند.

حق شفعه فوری یا فوریت حق شفعه

فوریت حق شفعه به این معناست که شریک مشاع باید بلافاصله پس از اطلاع از فروش سهم شریک خود، اقدام به اعلام تمایل برای خرید آن کند. اگر شریک از حق شفعه استفاده نکند و مدت زمان قانونی (۲ ماه) سپری شود، این حق از بین می ‌رود. بنابراین، فوریت در استفاده از این حق بسیار مهم است. 

آیا به موجب قرارداد حق شفعه ایجاد خواهد شد؟

خیر، حق شفعه به موجب قانون ایجاد می ‌شود، نه قرارداد. این حق تنها زمانی به شریک مشاع تعلق می‌ گیرد که سهم شریک دیگر به شخص ثالث فروخته شود. بنابراین، حتی اگر در قرارداد ذکر شود، حق شفعه تنها در شرایط قانونی خاص قابل اعمال است.

مصالحه در حق شفعه

مصالحه در حق شفعه به معنای توافق بین شریک مشاع و شخص ثالث به جای استفاده از حق شفعه است. در صورتی که شریک مشاع از حق شفعه خود صرف‌ نظر کند، ممکن است با شخص ثالث توافقی برای خرید سهم شریک خود انجام دهد. این مصالحه باید طبق شرایط قانونی و با رعایت اصول حقوقی صورت گیرد و در صورت توافق، امکان اجرای حق شفعه دیگر وجود ندارد.

مدت زمان استفاده از حق شفعه

بر اساس قانون ایران، شریک مشاع باید ظرف ۲ ماه از تاریخ اطلاع از فروش سهم شریک دیگر، از حق شفعه استفاده کند. اگر در این مدت، شریک درخواست خود را به دادگاه اعلام نکند، حق شفعه از بین می ‌رود و شریک نمی ‌تواند از این حق برای خریداری سهم استفاده کند.

انتقال سهم مشاع با عقد بیع

در انتقال سهم مشاع از طریق عقد بیع، یکی از شرکا سهم خود را به شخص ثالث می ‌فروشد. در این صورت، شریک دیگر می ‌تواند از حق شفعه استفاده کرده و سهم را با همان قیمت خریداری کند. این انتقال باید طبق شرایط قانونی و در چارچوب قانون مدنی ایران انجام شود. اگر شریک مشاع از فروش آگاه شود، حق دارد با پرداخت همان مبلغ، از انتقال سهم جلوگیری کرده و مالکیت آن را به دست آورد.
کلام آخر
در پایان باید گفت که موضوع حق مشاع یکی از پیچیده‌ ترین و رایج‌ ترین مسائل در حوزه حقوق ملکی است که در بسیاری از پرونده‌ های ملکی، منشأ اختلاف و دعاوی میان شرکا می‌ شود. از اختلاف در استفاده از ملک مشاع گرفته تا فروش یا تقسیم آن، همگی نیاز به شناخت دقیق قوانین و رویه‌ های حقوقی دارند. در چنین شرایطی، بهره‌ مندی از دانش و تجربه‌ یک وکیل ملکی متخصص در دعاوی مشاع می‌ تواند نقش کلیدی در حفظ حقوق افراد ایفا کند. توصیه می‌شود در صورت مواجه با هرگونه اختلاف یا ابهام در خصوص املاک مشاع، پیش از هر اقدامی، با وکلای خبره هلدینگ مشاوره وکیل گپ مشورت شود تا از بروز خسارت‌ های مالی و حقوقی جدی جلوگیری گردد.